با توجه به ارتباط تنگاتنگ بین”سالخوردگی” و”فرزندآوری” میتوان اینگونه جمعبندی کرد که لازم است تا برنامهریزان و سیاستگزاران در عرصه کلان دولت و حکومت، با اتخاذ و اجرای تصمیمات و برنامههای اصولی و علمی در سطح جامعه، تمهیدات لازم و زمینههای مساعد را فراهم آورند تا از این طریق هم عملا قدر و منزلت سالمندان پاس و ارج نهاده شود و هم انبوه جمعیت جوانان ما نیز به سوی ازدواج و فرزندآوری اشتیاق و تمایل پیدا کنند.
با توجه به ارتباط تنگاتنگ بین”سالخوردگی” و”فرزندآوری” میتوان اینگونه جمعبندی کرد که لازم است تا برنامهریزان و سیاستگزاران در عرصه کلان دولت و حکومت، با اتخاذ و اجرای تصمیمات و برنامههای اصولی و علمی در سطح جامعه، تمهیدات لازم و زمینههای مساعد را فراهم آورند تا از این طریق هم عملا قدر و منزلت سالمندان پاس و ارج نهاده شود و هم انبوه جمعیت جوانان ما نیز به سوی ازدواج و فرزندآوری اشتیاق و تمایل پیدا کنند.
به گزارش روابط عمومی دانشگاه مازندران، در آستانه روز جهانی سالمندان و طی یک یادداشت تحلیلی، دکتر یعقوب فروتن دانشیار جمعیتشناسی گروه علوم اجتماعی دانشگاه مازندران، محقق افتخاری گروه مطالعات اسلامی دانشگاه وایکاتو نیوزیلند و دانشگاه غرب سیدنی استرالیا و عضو هیات مدیره انجمن جمعیتشناسی ایران، به بررسی اجمالی تحولات سالخوردگی جمعیت جهان و ایران پرداخت.
متن این یادداشت را در ذیل مشاهده میکنید:
مقدمه
مجمع عمومی سازمان ملل متحد حدود 30 سال پیش یعنی در سال 1990 میلادی تصویب کرد که روز اول اکتبر هر سال میلادی برابر با نهم مهرماه به عنوان”روز جهانی سالمندان”(International Day for Older Persons) نامگذاری شود تا از این طریق، اهمیت پدیده سالخوردگی جمعیت و ضرورت ارجنهادن به جایگاه سالمندان در سرتاسر جهان نشان داده شود.
بررسی تاریخ تحولات جمعیت جهان نشان میدهد که سالخوردگی جمعیت یک پدیده جدید محسوب میگردد بدین معنا که حتی تا حدود 70 سال قبل یعنی در سال1950 میلادی فقط 5 درصد کل جمعیت جهان را سالخوردگان بالای 65 سال تشکیل میدادند، درحالی که این میزان در حال حاضر تقریبا دو برابر شده است و پیشبینیهای جمعیتشناسان سازمان ملل متحد نیز نشان میدهد که روند صعودی میزان سالخوردگی جمعیت جهان در سالهای آینده تداوم خواهد یافت و به بیش از سه برابر یعنی 16 درصد در سال 2050 میلادی خواهد رسید.
درحال حاضر، سالخوردگی جمعیت در کشورهای پیشرفته جهان بیشتر و برجستهتر است. مثلا نزدیک به یک چهارم کل جمعیت کشور ژاپن و حدود یک پنجم کل جمعیت ایتالیا و آلمان را سالخوردگان تشکیل میدهند. اگرچه درحال حاضر میزان سالخوردگی جمعیت در کشورهای درحال توسعه جهان از جمله کشور ما چندان چشمگیر و برجسته نیست، اما در دهههای آینده بیشترین رشد سالخوردگی جمعیت جهان مربوط به سالخوردگان کشورهای درحال توسعه خواهد بود. مطابق دادههای سازمان ملل متحد، در سال 2010 میلادی تنها 5 درصد جمعیت کل ایران را سالخوردگان تشکیل میدادند و مطابق جدیدترین سرشماری ایران در سال 1395 نیز از هر یکصدنفر جمعیت کل کشور ما تقریبا 6 نفر آنها افراد بالای 65 ساله هستند. البته در سالهای آینده، سالخوردگی جمعیت در کشور ما نیز مانند سایر کشورهای جهان بهطور چشمگیری افزایش خواهد یافت.
پیامدهای سالمندی
پیشرفتهای جوامع معاصر در عرصههای پزشکی و بهداشت و تغذیه، سبک زندگی و … سبب شده است تا یک مرحله جدید موسوم به”دوره سوم زندگی”(The Third Age) در چرخه حیات انسان امروزین شکل گیرد که معمولا مربوط به دوران پس از بازنشستگی میباشد. بدیهی است که ماهیت و مقتضای افزایش سن و سالمندی به گونهای است که مسایل و تنگناها و چالشهایی به همراه دارد. بخشی از این چالشها و دشواریها متوجه افراد سالخورده و خانوادهها و اطرافیان آنهاست. بدین معنا که بالا رفتن سن مخصوصا در سنین سالمندی افراد سبب میشود تا رفته رفته تواناییهای جسمانی و ذهنی آنان کاهش یابد. البته شدت و وسعت این قبیل مشکلات فردی ناشی از سالخوردگی بستگی به این دارد که افراد در سالهای قبل از چه شرایط و مراقبتهای بهداشتی، تغذیه، فعالیتهای ورزشی و … برخوردار بودند. بخش دیگری از مشکلات و چالشهای ناشی از سالخوردگی معطوف به کل جامعه و کشور است. مثلا افزایش سالخوردگی سبب بالارفتن هزینههای عمومی جامعه برای مراقبتهای پزشکی و بهداشتی سالخوردگان و مقرریهای بازنشستگی میشود و همچنین بازار کار و فعالیت اقتصادی کشور را با کاهش نیروی انسانی مواجه میسازد. البته با مدیریت علمی تخصصی و برنامهریزی مناسب هم در سطح فرد و هم در سطح کل کشور میتوان تاحدود زیادی بر چالشهای گریزناپذیر ناشی از افزایش سن و سالمندی فایق آمد. ضمن آنکه نباید از یاد ببریم که سالمندی میتواند بهعنوان بخش مهمی از زندگی هر یک از ما انسانها باشد و سالمندان نیز منبع سرشاری از دانش و تجربه هستند که برای جامعه نیز بسیار سودمند است.
سالخوردگی و فرزندآوری
دو موضوع اصلی یعنی “سالخوردگی” و “فرزندآوری” بطور کاملا تنگاتنگی به همدیگر مرتبط هستند بهطوریکه مهمترین راه حل ساماندهی به هر یک از این دو موضوع ریشه در توجه کافی به آن موضوع دیگر دارد. بدین معنا که از یک سو تاریخ تحولات جمعیت جهان نشان میدهد تا اواخر دهه 1950 میلادی میزان زاد و ولد در کل جهان بسیار بالا بود و به همین سبب تا آن زمان هنوز میزان سالخوردگی جمعیت در جهان چندان برجسته و چشمگیر نیست اما پس از آن زمان رفته رفته شاهد روند فزاینده سالخوردگی جمعیت هستیم چون پس از جنگ دوم جهانی سطح فرزندآوری بهتدریج رو به کاهش گذاشت و متوسط تعداد فرزند برای هر زن در کل جهان به حدود 3 فرزند تقلیل یافت درحالیکه این میزان در سالهای قبل بیش از دو برابر بود. بنابراین، کاهش فرزندآوری زمینه مناسبی را برای افزایش سالخوردگی جمعیت فراهم کرد. بهعبارت دقیقتر، اگرچه افزایش طول عمر انسانها در سالهای اخیر روند فزاینده سالخوردگی را تشدید کرده است، اما کاهش زاد و ولد بهعنوان مهمترین عامل افزایش سالخوردگی جمعیت محسوب میشود. از سوی دیگر، مهمترین راه حل برای ساماندهی رشد بیرویه سالخوردگی جمعیت را نیز باید در سطح فرزندآوری جستجو کرد. بر همین اساس، دولتها و حکومتها با تامین نیازهای اساسی و حقوق انسانی سالمندان میتوانند عملا زمینههای مطلوبی را در نگرش و گرایش جوانان نسبت به ازدواج و فرزندآوری فراهم کنند. بهعنوان مثال، میتوان به تجربیات موفق کشورهای اسکاندیناوی در شمال اروپا مانند فنلاند، دانمارک، سوئد و نروژ اشاره کرد که توانستهاند به مدد برنامهریزیها و راهکارهای سازنده در حوزههای متعدد از جمله سیاستگذاریهای مناسب برای تامین حقوق انسانی سالمندان، از بالاترین سطح فرزندآوری در بین کشورهای پیشرفته جهان بهره مند گردند که کاهش چالشهای ناشی از سالخوردگی در این کشورها را نیز در پی خواهد داشت.
کیفیت جمعیت: تجربیات بینالمللی
تجربیات بینالمللی نشان میدهد که ابعاد کیفی و سلامت جمعیت کشور(و نه صرفا بعد کمی و تعداد جمعیت) باید بهطور جدی مورد توجه باشد چون درغیر اینصورت، آن کشور با پدیده”جوانان سالخورده” مواجه میشود بدین معنا که حتی اگر جامعه دارای یک نسبت و تعداد بسیار زیاد جمعیت جوانان باشد اما نتواند زمینهها و شرایط لازم را برای تامین نیازهای اساسی آنان در عرصههای گوناگون از جمله در زمینه فرصتهای شغلی و کار بهخوبی فراهم آورد، درآنصورت جامعه دارای خیل عظیم جوانانی است که حتی در اوج جوانی نیز احساس فرسودگی، افسردگی و پژمردگی میکنند که از آن تحت عنوان”جوانان سالخورده” نام میبرم. بدیهی است جوامعی که قادر نباشند از پتانسیلهای سودمند خیل عظیم جوانان برای رشد و توسعه جامعه بهره گیرند، با چالشهای بهمراتب جدی تری در زمینه سالخوردگی جمعیت مواجه خواهند شد.
برعکس، در برخی کشورهای دیگر مانند ژاپن که بالاترین میزان سالخوردگی در سطح جهان را دارد و حتی در برخی شهرهای آن مانند شهر اوکیناوای ژاپن نسبت قابل ملاحظهای از جمعیت را صدسالهها تشکیل میدهند، کماکان از شرایط کیفی و سلامت مناسب برخوردارند. از یاد نبریم که ژاپن نه تنها یکی از بزرگترین قدرتهای اقتصادی جهان است بلکه بزرگترین تولیدکننده رباتهای هوشمند در جهان نیز میباشد که درآمد فراوان برای اقتصاد کشور نیز بههمراه میآورد. مثال دیگر، وضعیت کشور استرالیا است که میزان سالخوردگی جمعیت آن کشور بیشتر از دو برابر میزان آن در ایران است، اما تمهیدات دولت و حکومت در زمینه مشارکت داوطلبانه سالمندان استرالیایی در بازار کار هم سبب حضور فعال آنان در جامعه و پرهیز از انزوا و گوشهگیری میشود و هم سالیانه میلیاردها دلار برای اقتصاد کشور درآمد تولید میکنند. تمامی این قبیل مثالها بیانگر این واقعیت مهم است که وقتی کار در اختیار کاردان و متخصصان مربوطه باشد، درآنصورت میتوان با برنامهریزیهای علمی و سیاستگزاریهای منطقی حتی چالشهای ناشی از سالخوردگی جمعیت را نیز به فرصتهای ارزشمند و سودمند هم برای سالمندان و هم برای کل جامعه تبدیل کرد.
جمعبندی و نتیجهگیری
در پایان، ضمن یادآوری ارتباط تنگاتنگ بین”سالخوردگی” و”فرزندآوری” میتوان اینگونه جمعبندی کرد که لازم است تا برنامهریزان و سیاستگزاران در عرصه کلان دولت و حکومت، با اتخاذ و اجرای تصمیمات و برنامههای اصولی و علمی در سطح جامعه، تمهیدات لازم و زمینههای مساعد را فراهم آورند تا از این طریق هم عملا قدر و منزلت سالمندان پاس و ارج نهاده شود و هم انبوه جمعیت جوانان ما نیز به سوی ازدواج و فرزندآوری اشتیاق و تمایل پیدا کنند. باتوجه به آموزههای دینی ما ازجمله آیه 17 و 18 سوره مبارکه زمر(فبشر عباد*الذین یستمعون القول فیتبعون احسنه) امید است تجربیات موفقیتآمیز بینالمللی(مانند مثالها و نمونههای فوقالاشاره) برای برنامهریزان و سیاستگزاران کلان کشور ما نیز در راستای رشد و توسعه جامعه در عرصههای گوناگون از جمله در زمینه سالخوردگی جمعیت ایران و سالمندان عزیز کشور ما سودمند و سازنده باشند.
کتاب “سالخوردگی جمعیت”
گفتنی است که کتاب”سالخوردگی جمعیت: زمینهها، پیامدها، سیاستها” نوشته جمعیتشناس برجسته استرالیایی پروفسور دونالد رولاند که توسط دکتر یعقوب فروتن دانشیار جمعیتشناسی گروه علوم اجتماعی دانشگاه مازندران به فارسی ترجمه شده و پس از چاپ آن در سال 1396، مراسم رونمایی کتاب همزمان با روز جهانی سالمندان در مؤسسه مطالعات و مدیریت جامع و تخصصی جمعیت کشور(مؤسسه مطالعات جمعیتی) وزارت علوم، تحقیقات و فناوری برگزار گردید. بسیاری از موضوعات این یادداشت کوتاه تحلیلی – جمعیت شناختی نیز در همین کتاب به تفصیل مورد بحث و بررسی قرار گرفتهاند:
رولاند، دونالد (1396)، “سالخوردگی جمعیت: زمینهها، پیامدها، سیاستها”، ترجمه فروتن، یعقوب، تهران: انتشارات مؤسسه مطالعات و مدیریت جامع و تخصصی جمعیت کشور (وزارت علوم)، چاپ اول.
